قلعه خرگوشی ندوشن پدیده ای زیبا در قلب کویر

قلعه یا رباط خرگوشی ندوشن از معروف ترین کاروانسراهای دوره صفوی به شمار می رود و از جمله 999 کاروانسرایی است که به دستور شاه‌عباس صفوی توسط معماران این منطقه از استان یزد ساخته شده است.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ندای ندوشن؛زمانی که شاه عباس صفوی تصمیم به ساخت این کاروانسراها گرفت از طرف بازرگانان ندوشنی که بین شهرهای ندوشن، ورزنه و اصفهان رفت و آمد می کردند، وجود چشمه آب در وسط کویر و بیابان بنام چشمه خرگوشی را به اطلاع دربار شاه عباس رسید و ساخت رباطی در این منطقه را تقاضا کردند.
نقشه همه رباط ها از قبل تهیه شده و طرح آنها یکسان بود و معمارها و بناهای ندوشنی ساخت رباط خرگوشی را بر عهده گرفتند.
برای ساخت این بنای تاریخی، سنگ و آجر نیاز بود که سنگ های آن از جنس گرانیت از کوه های اطراف قلعه جمع آوری و آجر آن نیز از کوره های آجرپزی ندوشن که تا حدود 30 سال پیش فعال بود تامین شده است.
به منظور استحکام و جلوگیری از فرسایش بنا، قسمت پایین قلعه تا ارتفاع دو متر با سنگ و بخش فوقانی دیوارها با آجر بنا شده است.
ساربانان روستاهای ندوشن و سورک با شترهای خود آجرهای پخته شده در کوره های آجرپزی ندوشن را به قلعه حمل و معماران و بناهای چیره دست این منطقه نیز اقدام به ساخت قلعه کردند.
پس از ساخت اسکلت اصلی ساختمان برای تزئینات داخلی قلعه از سنگ های کوه سفیده ندوشن استفاده شد و در آن زمان هنرمندان سنگ تراش با تراشیدن، یکسان و هم اندازه نمودن سنگها، مصالح را با شتر به محل قلعه حمل می کردند.
پشت بام قلعه دارای دیوارهایی با عرض دو متر می باشد و با آجرهای مربع شکل و تخت فرش شده و طراحی ناودان های پشت بام با تراشیکاری هنرمندان سنگ تراش ندوشن زیبایی خاصی به این بنا داده است که هم اینک بسیاری از آنها تخریب شده و برخی هنوز سالم و پا برجا است.
کاروانسرای خرگوشی شامل صفه‌ها، حجره‌ها و اصطبل است و سردر آن دارای ایوان و دو طبقه بوده که طبقه دوم شاه نشین می باشد و بخش شاه نشین محل اقامت بزرگان، کاروان داران و کسانی که از بنا محافظت می کردند، بوده است.
در داخل رباط 18 صفه وجود دارد و یک صفه بزرگ تر و صفه دیگری که در قسمت جنوبی قرار دارد، دارای محراب و نمازگاه و در هر بدنه آن، پنج ستون ساخته شده است.
در چهار زاویه رباط، چهار مدخل ورودی اصطبل هاست و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.
از تزیینات بنا می‌توان به کاربندی آجری سر در ورودی و از نفیس ترین آثار آن می توان به کتبیه سنگی در بخش شاه نشین ورودی اصلی قلعه به خط علی رضا عباسی خطاط معروف عصر شاه عباس یاد کرد که از اصفهان رنج سفر تحمل کرده و به محل قلعه آمده و دست خط ماندنی خود را روی سنگها نوشته و حکاکان چیره دست ندوشنی آن را به صورت برجسته روی سنگها حک کردند.
کتیبه یاد شده روی 15 قطعه سنگ یشم سبز رنگ به طول هشت متر و عرض 60 سانتیمتر و در سه ضلع ورودی قلعه نصب شده و عبارت آن بدین شرح است : « امر فرمودند بانشاء این رباط بندگان نواب کامیاب کلب آستانه حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله ملکه و ثواب آن به روح جد بزرگوار خود پادشاه غفران پناه فردوس بارگاه شاه طهماسب انار الله برهانه هبه فرمودند . کتبه علی رضا عباسی ،1023.
متاسفانه چند سال پیش سارقان اثار تاریخی و میراث فرهنگی سنگ های نوشته شده بر پیشانی قلعه را از جای خود کندند و قبل از اینکه از کشور خارج کنند با هوشیاری نیروی انتظامی دستگیر و سنگ های تاریخی بازگردانده شد.
از دیگر آثار نفیس رباط خرگوشی می توان به دو قطعه سنگ سیاه رنگ اشاره کرد که در دیوار ورودی رباط نصب شده بود که یکی از آنها در سالهای پیش ربوده شد و دیگری توسط میراث فرهنگی استان نگهداری می شود.
متن این سنگ که تاریخ ساخت بنا را نشان می دهد بدین شرح می باشد: هوالله سبحانه،به سعی العبد الملک المعبود الا له اسد الله بن حسن خانه خواه،سنه 1023.
این رباط چهار ایوانی بوده و در اضلاع شرق و غرب خود هفت طاق پوش دارد که مرکز ایوان و در هر سوی ایوان سه اتاق می باشد.
در اضلاع شمالی و جنوبی هفت طاق نما دارد که در مرکز ایوان ها و در طاق نماهای انتهایی به اصبطل های پشت اتاق ها راه می یابد و ایوان ضلع جنوبی نیز دارای محراب بوده و تا ارتفاع دو متری و تا پای طاق قوس ها و سقف ها از سنگ لاشه منطقه ساخته شده است.
وجود پنج برج نما در هر ضلع و حفره های تیرانداز در بالای دیوارها از کاربری نظامی قلعه علاوه بر کاربری خدماتی حکایت دارد.
موقعیت مکانی و قرارگرفتن در طبیعت بکر کویر باعث شده که اکنون این کاروانسرا یکی از رصدگاه‌های کشور به شمار آید.
با توجه به اینکه بیش از 400 سال از ساخت این بنا می گذرد؛ متاسفانه بخش هایی از این بنا به خصوص پایه‌ها و دیواره‌های سنگی کاروانسرا در اثر گذشت زمان و فرسایش در حال تخریب است و اگر به همین روند پیش رود از این بنای باشکوه صفوی جز نامی در میان کتابها چیزی باقی نخواهد ماند.
اگر چه چند سال قبل اداره کل میراث فرهنگی استان یزد بخش هایی از این بنا را مرمت و بازسازی کرده است؛ اما با توجه به تخریب های صورت گرفته، حفظ و نگهداری کامل آن به اختصاص اعتبارات و توجه مسئولان و متولیان نیازمند است.
از نظر تقسیمات کشوری این قلعه که با نام قله خرگوشی ندوشن شناخه می شود، جزو بخش ندوشن بوده؛ اما در اوایل دهه 60 از حیث تقسیمات رسمی از ندوشن منتزع و به شهرستان اردکان الحاق شده است که مردم و مسئولان ندوشن امیدوارند شرایط بازگشت آن به خاستگاه اولیه فراهم شود .
اما آنچه مهم است اینکه کاروانسرای قلعه خرگوشی حال و روز خوبی ندارد و باید فارغ از وابستگی به میبد، اردکان و ندوشن برای حفاظت و نگهداری آن تلاش مجدانه ای شود.
با توجه به اینکه رباط خرگوشی در کنار تالاب بین المللی گاوخونی قرار دارد امید است روزی همچون گذشته شکوه خود را بازیابد، گاوخونی هم باردیگر زنده شود و میزبان حیات وحش و پرندگان مهاجر باشد.
کاروانسرای خرگوشی با مساحت شش هزار و 400 متر مربع همچون نگینی در قلب بیابان و کویر و در میان شهرهای ورزنه اصفهان و ندوشن یزد قرار گرفته است.
پررونق‌ترین دوره ساخت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست و در این دوران شاه عباس اول تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم کرد و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست.
کاروانسرای قلعه خرگوشی که در 55 کیلومتری شمال ندوشن واقع شده در اسفند 1377 به شماره 2236 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ایرنا