سازه های امنیتی بافت تاریخی شهر ندوشن
بخشی از بافت،در دوره صفویه ایجاد شده که با توجه به در اختیار داشتن اسلحه گرم توسط مردم،سازه های دفاعی،نظیر برج های امنیتی و برجک های دیده بانی،اطراف و بر سر در برخی خانه ها طراحی و تاسیس گردیده اند.
بافت شهری-تاریخی ندوشن،در فضایی قرار گرفته است که می تواند در جهت حفاظت و رونق خود حداکثر بهره را از طبیعت ببرد.یکی از مهمترین بهره برداری های طبیعی،استفاده از اصل ((استتار))در عوارض طبیعی منطقه بوده است،به نحوی که از جهات غرب و جنوب تا حدود یک کیلومتری رویت نمی شده است.در ساخت این شهر که در قرن هفتم و هشتم با نظر حکام آل مظفر احیا گردیده،علاوه بر استتار،تدابیر امنیتی دیگری نیز در طراحی و ساخت محلات آن مد نظر معماران قرار داشته است.تعدادی از بناهای مجتمع های زیستی،در قالب مجموعه هایی به صورت ((در بند))طراحی وساخته شده اند که از عمده ترین آنها((در بند خواجه خندق))و((دربند تاریخی شهرندوشن،دکتر قوه))را می توان نام برد.بخشی از بافت،در دوره صفویه ایجاد شده که با توجه به در اختیار داشتن اسلحه گرم توسط مردم،سازه های دفاعی،نظیر برج های امنیتی و برجک های دیده بانی،اطراف و بر سر در برخی خانه ها طراحی و تاسیس گردیده اند.به عنوان نمونه می توان به بنای خانه قلعه ای ها یا برج دوست،خانه سرهنگ احمدی و برج عبدالحسین اشاره نمود.در حمله ی افغان ها به ایران (در زمان شاه سلطان حسین صفوی)،ندوشن نیز یکی از شهرهایی بود که مورد تهاجم قرار گرفت،ولی بنا به گفته ی برخی از معمرین،ندوشن توانست از این حمله مصون بماند.نا امنی هایی که در پایان دوره صفویه پیدا شد خطر حمله مهاجمین مسلح به سلاح گرم را افزایش داد و مردم این شهر به فکر ایجاد تاسیسات امنیتی جدیدی وا داشت. درنتیجه بافت شهری ندوشن به وسعت حدود300000متر مربع،در یک حصار چینه ای محصور و مجهز گردید.برای ورود و خروج اهالی و احشام از محدوده حصار،تعداد 9 دروازه در نقاط حساس تاسیس و در کنار هر دروازه یک برج نگهبانی برای امنیت بیشتر،بنا گردید.علاوه بر برج های پیوسته دروازه ها،برج هایی گسسته و منفرد نیز در نقاط استراتژیک احداث گردیده اند تا ضریب امنیتی شهر افزایش یابد.افزودن تعدادی برجک های دیده بانی در ارتغاعات غربی ندوشن کامل می شود.قلعه مذکور جزیی از تمهیدات امنیتی یاد شده در بالاست که نمونه های آن موجود است.به طور کلی جهت تامین امنیت این شهر تاریخی،علاوه بر ایجاد حصار و بارو،تعداد 17برج و برجک دیده بانی قلعه در کنار دروازه ها،حصار و ارتفاعات مشرف به آبادی طراحی وساخته شده اند که به صورت اجمالی معرفی می گردند:
1.برج و دروازه برجک:
این مجموعه متشکل از یک برج دیده بانی و یک دروازه بوده است.برج این بخش با پلانی مدور،به صورت دو طبقه طراحی و احداث گردیده بود.طبقه فوقانی آن به دلیل بی توجهی،تخریب شد اما طی سال های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت و بازسازی گردید.دیواره بخش فوقانی بنا ،پناه دیده بان و محافظان بوده است و دارای تیرکش هایی در جهات غرب،جنوب و شمال است که به منظور حمله به دشمن مورد بهره برداری قرار می گرفته است.نمای بیرونی دیوار دارای تزئیناتی است که بخش هایی از آن موجود است.مضافا آنکه در بخش فوقانی دیوار کنگره هایی وجود داشته که در دوران رضا شاه،به دستور حکام محلی،تخریب گردیده اند.دروازه مذکور عمدتا محل ورود و خروج دام ها هنگام صبحگاهان و شامگاهان بوده است.
2.برج و دروازه سالاران:
به فاصله کمی از برج و دروازه برجک،تاسیساتی نسبتا سالم وجود دارد که زمانی یکی از دروازه های اصلی شهر محسوب می شده و خوشبختانه به دلیل عریض بودن آن برای عبور اتومبیل از تخریب مصون مانده است.این دروازه در جهت غربی بافت تاریخی قرار دارد.پس از بخش ورودی فضایی مسقف با پوشش گنبدی اجرا شده است.در طرفین فضای مذکور،نیز سکوهایی جهت استراحت دربانان به چشم می خورد.بخش فوقانی دروازه جهت حفاظت از شهر و دروازه برجکی با پلان مستطیل طراحی و ساخته شده که در جهت غرب،مشرف به دروازه و فضای اطراف حفره هایی برای تیر اندازی و حمله به مهاجمین منظور گردیده که ویژگی های مخصوص به خود دارد.دروازه مذکور به لحاظ اهمیت سوق الجیشی،دارای دربان و نگهبان دائمی بوده است.
3.برج سفید:
این برج در جهت غربی بافت تاریخی منظور و برای حفاظت از بافت و حصار پیرامون آن ساخته شده است.پلان بنا مدور و فضاهای داخل دو طبقه است.طبقه اول مخصوص استراحت افراد تفنگچی و طبقه دوم برای دیده بانی و در صورت لزوم تیراندازی به جانب دشمن استفاده می شده است.پشت بام بنا دارای یک دیوار با ارتفاع تقریبی 80/1متر است که نگهبانان می توانستند ضمن دیده بانی پشت آن موضع گرفته و یا برای تیراندازی استفاده نمایند.نمای بیرونی برج دارای چند ردیف تزئینات زیبای خشتی است که در اثر بارندگی وعدم رسیدگی دچار فرسایش گردیده است.کنگره های بخش فوقانی دیوار بنا در دوران رضا شاهی عمدا تخریب گردیده تا امکان استفاده نظامی از آنها در برابر عوامل حکومت منتفی گردد(به مورد مشابه پیشتر نیز اشاره گردید).
4.برج حیدر سلیمان:
این بناجهت حفاطت از حصار تاریخی در بخش غربی آن به صورت یک برجک تاسیس گردیده است.کیفیت استقرار و ارتباط آن به یکی از خانه های مسکونی آن را از دیگر برج ها متمایز می کند.نمای برج در جهات شمال،جنوب و غرب به صورت مدور و در جهت شرقی مسطح است.حفره ها و تیرکش ها در بخش مدور جداره و نیز پشت بام برج جهت دیده بانی و تیراندازی به چشم می خورد.تزئینات خشتی که به صورت((پر و خالی))اجراشده و از هندسه خاصی تبعیت می کنند،از جمله ویژگی های برج مذکور است.
5.برج و دروازه محله علیا:
در بخش شمال غربی بافت تاریخی ندوشن دروازه و برج امنیتی ای وجود داشته که متاسفانه طی دهه های اخیر به طور کامل تخریب گردیده است.دروازه یاد شده یکی از ورودی های مهم شهر بود که مورد استفاده کشاورزان،اهالی روستا های اطراف و قافله های زیارتی خراسان قرار می گرفته که در سر راه خود در ندوشن اتراق می نموده اند.
6.برج و دروازه بوستان:
در جهت شمای بافت تاریخی ندوشن یک برج و یک دروازه به فاصله تقریبی 50متر از یکدیگر به چشم می خورد.دروازه مذکور که اخیرا در جریان تعریض معبر عمومی تخریب گردیده در گذشته مورد استفاده کشاورزان قرار داشته است.برج مجموعه یاد شده به دلیل واقع شدن مسیر آب قنات در زیر آن به طور جدی آسیب دیده و تنها دیوار دور آن باقی است.هدف از تاسیس این برج،حفاظت از حصار شمالی شهر تاریخی و دروازه مجاور بوده است.
7.برج و دروازه حاجی جلال
در فاصله ای کمتر از یکصد متر برج بوستان در جهت شمالی بافت تاریخی ندوشن دروازه ای با تاسیسات امنیتی و برجی در فاصله ی 20متری آن وجود داشته است که طی دهه های اخیر همانند نمونه های پیش گفته شده در جریان عملیات تعریض معبر عمومی همگی به طور کامل تخریب گردیده اند.ساختمان برج براساس یک پلان مدور و در دو طبقه طراحی و ساخته شده بوده است.ورودی بنا از طبقه دوم و از طریق باغ مجاور و ساباطی که بر روی معبر عمومی ساخته شده بود،تامین می شد.طبق معمول طبقه همکف محل استراحت نگهبانان بوده و طبقه فوقانی جهت دیده بانی و تیراندازی استفاده می شده است.پشت بام بنا نیز دارای دیواره ای با ارتفاع تقریبی 180سانتی متر است که در آن حفره ها و تیرکش هایی جهت دیده بانی و تیراندازی به چشم می خورد.هدف از تاسیس این برج حفاظت از دروازه و حصار شمالی و همچنین تامین امنیت خرمن های اهالی بوده است.برج یاد شده دارای تزیینات خشتی است که طبق معمول دیگر برج ها به صورت پرخالی اجرا شده اند.
8.برج چهار در:
این برج منفرد که به صورت تک بنا در اراضی کشاورزی قرار گرفته در طول سال به طور عمده مورد استفاده کشاورزان بوده و هست.بنای مذکور در هنگام نا امنی برای دیده بانی و تامین امنیت خرمن ها و اراضی کشاورزی استفاده می شده است.مصالح به کار رفته در ساختمان این بنا همانند دیگر بناهای معرفی شده قبلی غالبا خشت و گل است.دلیل چهارگوش بودن برج یاد شده در خور تامل است.
9.دروازه ملا:
این دروازه نیز طی دهه های اخیر هنگام تعریض معابر به طور کامل تخریب گردیده و تنها نامی از آن باقی است.دروازه یاد شده در شمال شرقی بافت تاریخی ندوشن قرار داشته و بیشتر مورد استفاده کشاورزان بوده است.تاسیسات امنیتی به صورت برجک دیده بانی در بخش فوقانی آن قرار داشته است تا امنیت حصار و دروازه به نحو مطلوب تامین شود.
10.برج و دروازه سنگی:این تاسیسات در حصار شرقی بافت تاریخی ندوشن قرار دارد.دروازه آن بیشتر جهت خارج شدن دام ها از بافت برای چرا در هنگام صبح و بازگرداندن آنها قبل از غروب آفتاب بوده است.برج براساس یک پلان مدور طراحی و در دوطبقه بنا شده که طبقه اول محل استراحت نگهبانان بوده و طبقه فوقانی آن برای عملیات دفاعی مورد استفاده قرار می گرفته است.پشت بام بنا دارای دیواری است به ارتفاع تقریبا180سانتیمتر که دور تا دور آن تیرکش ها و حفره هایی برای دیده بانی و تیراندازی وجود دارد.
11.برج و دروازه امامزاده:
این عناصر که در حال حاضر سالم ترین آثار تاریخی-دفاعی شهر ندوشن هستند،در بخش شرقی حصار تاسیس گردیده است.برج به صورت دو طبقه و متصل به دروازه در یک پلان مدور طراحی و ساخته شده است.طبقه دوم و پشت بام آن دارای دیواره ای به ارتفاع تقریبی 2متر است که تیرکش ها و حفره هایی جهت دیده بانی و دفاع از دروازه و حصار در آن دیده می شود.علاوه بر برج یاد شده بخش فوقانی دروازه نیز دارای فضای مسقفی بوده است که سقف آن به دستور حاکم محلی دوره رضا شاهی تخریب گردیده در این بخش نیز حفره ها و تیرکش هایی جهت دفاع از حضار و دروازه به چشم می خورد.بیشترین استفاده این دروازه خروج و ورود دام ها در صبح و عصر برای چرا در مراتع اطراف بوده است.
12.برج و دروازه کرخانه:
این تاسیسات در جهت شرق بافت تاریخی ندوشن وجهت تامین امنیت حصار طراحی و احداث گردیده اند.دروازه این بخش تا حدود60درصد در جریان تعریض معبر مجاور طی دهه های اخیر تخریب گردید.برج مجموعه در یک پلان مدور به صورت دوطبقه طراحی و ساخته شده که طبقه اول مختص استراحت نگهبانان بوده و طبقه فوقانی و پشت بام برای دیده بانی و تیراندازی مورد استفاده بوده است.دیوار پشت بام به ارتفاع تقریبی 220سانتی متر بوده که به دستور حاکم محلی در دوره رضا شاه تخریب گردیده است.بنای مذکور در سال1380توسط اداره میراث فرهنگی ندوشن به طور کامل مرمت گردید.
13.برج نعمت:
این بنا که به صورت تکی و در زاویه ی حصار ضرقی-غربی و شمالی-جنوبی وجود دارد.تامین امنیت بخشی از هر دو جهت حصار شهر از آنها صورت می گرفته است.برج یاد شده نیز همانند سایر برج ها طبقه اول آن مختص استراحت و طبقه فوقانی و پشت بام مختص استفاده نگهبانان جهت دیده بانی و دفاع از حصار بوده است.
14.دروازه بلکاهون:
این دروازه که در جهت جنوبی بافت تاریخی ندوشن احداث گردیده بیشتر مورد استفاده کشاورزان بوده است.تامین امنیت این دروازه و بخشی از حصار تاریخی،از برج ساختمان مسکونی مجاور معروف به خانه قلعه ایها صورت می گرفته است.قدمت بنای مذکور،به قبل از تاسیس حصار باز می گردد.به همین دلیل برای تامین امنیت آن برج و دیگر تاسیسات امنیتی پیش بینی کرده بودند.
15.برج کوه بلند:
این بنا بر فراز قله کوه غربی احداث شده بود،متاسفانه طی دهه های گذشته به طور کلی تخریب گردیده است.عملکرد این برجک،دیده بانی و کسب اطلاعات تامینی و امنیتی،از کلیه مسیر های منتهی به شهر بوده است.
16.برجک غار پلنگ:
این بنا که کمتر از 30 درصد آن باقی مانده است بر روی ارتفاعات شمال غربی شهر و مورد استفاده دیده بانی و کنترل مسیرهای شمالی و غربی منتهی به شهر بوده است.
17.برجک کوه برجک:
این بنا بر روی ارتفاعت غربی مشرف به شهر قرار دارد،افراد مستقر در آن کار دیده بانی و کنترل حصار غربی و اعلام وضعیت به نگهبانان مستقر در برج سالاران و برج مجاور آن را بر عهده داشتند.
18.برجک کوره پادشاهی:
این بنا که بیش از 40درصد آن تخریب گردیده بر روی ارتفاعات جنوب غربی شهر تاسیس گردیده و هدف از ایجاد آن مراقبت و نگهبانی مسیرهای جنوبی و غربی شهر و تامین امنیت جریان آب قنات بوده است.
19.قلعه سفیده:
این اثر تاریخی که بر روی تپه های سنگی در جهت شرق و مشرف به شهر براساس یک نقشه چهارگوش بنا شده است.قلعه به صورت چهار ایوانی و در دوطبقه عمدتا با سنگ و گل ساخته شده است.چهار برج پیوسته دیده بانی و حفاظتی در چهار گوشه اثر آن را کامل می کند.هدف از تاسیس این بنا،تامین امنیت بخش شرقی حصار شهر ندوشن و خرمن(معروف به خرمن زیر باغ)بوده است.
موخره:
شهر تاریخی ندوشن همانند بسیاری از شهر های تاریخی ایران دارای تاسیسات دفاعی بوده است.مروری هرچند کوتاه برآثار باقی مانده و موجود اهمیت امنیت و اصالت دفاع را در شکل گیری شهر یادآور می شود تا آبادی،آبادان شود و آبادان باقی بماند.
منبع:فصلنامه فرهنگ یزد مقاله نگاهی به عناصر دفاعی امنیتی ندوشن نوشته ناصر بابایی ندوشن
دیدگاهتان را بنویسید