جاده باستانی یزد،ندوشن،اصفهان
این اثر که زمانی به عنوان یکی از مسیرهای مهم فلات مرکزی ایران به شمار می رفته ازشهراصفهان شروع و از محدوده بخش بن رود این استان عبور و در محدوده باتلاق گاوخونی وارد منطقه ندوشن استان یزد و باعبور ازاین منطقه به شهر یزد ختم می شود
مقدمه:
یکی از ابتدائی ترین مسائلی که در جهان همزادو همراه همه موجودات بوده و هست ، خط سیر مشخص می باشد . این مساله که ازآن به عنوان یک اصل غیرقابل گریز می توان نام برد ، پایه و اساس بقای جهان نیز به شمار می رود . تمام اجرام متحرک دراین جهان تابع یک مقررات ، درحرکتند و این حرکت یک مسیر و جاده مشخصی دارد که تبعات انحراف ازآن شاید به قیمت نابودی بخش عظیم این مجموعه باشد .
مسیر حرکت هرکره شناوری دراین جهان تعیین کننده سرنوشت متعلقات خود و بعضا کرات دیگر می باشد . موجودات برروی کره زمین نیز به تبعیت از همین اصل یک مجموعه منظمی را به وجود آورده اند و به عنوان معظم ترین مجموعه حیاتی شناخته شده دربین اجرام معلق درجهان معروفند . هزاران سال است طبق حرکت کره زمین به دور خود و خورشید مسیر حرکتی را برای فصول سال مشخص و به تبع آن رودخانه ها پس از به جریان افتادن یک مسیر مشخص و با وجود آمدن موجودات زنده به تدریج خط سیر فصلی مهاجرت برای آنان نیز تعریف شده است .
همه این مسیرها تابع یک نظم خاصی صورت گرفته و می گیرد به نحوی که تنها موجود خلاق و متفکر کره زمین یعنی انسان مجبور به تبعیت ازآن شده و به این نکته پی برد که تداوم حیات برروی کره خاکی جز با برنامه ریزی و تعیین خط سیر برهمه امور ممکن نیست . لذا بشر اولین مسیرو جاده را دردوران شکار به دنبال سیرمهاجرت فصلی حیوانات برای خود طراحی و درآن به تردد نمود و ازآن به بعد همراه با سایر برنامه های روزمره خود دراین بخش نیز پیشرفت هایی نائل آمد تا جائی که امروزه با تکنولوژی پیشرفته به جایی رسید که نقل و انتقالات به نحو چشمگیری سرعت بخشیده و جاده هایی طراحی نموده که سرعت تردد درآنها هزاران و بعضا میلیون ها برابر گذشته می باشد .
همانطورکه قبلا نیز اشاره شد خط سیر و جاده از اساسی ترین مسائلی بوده که بشر به آن پرداخته است .
ایران به عنوان قدیمی ترین مراکز متمدن جهان دراین بخش نیز ازاهمیت خاصی برخورداربوده و هست . چکیده ای از تحقیقات و بررسی ها که در زمینه راه های باستانی ایران وجود دارد و می توان ازآن به عنوان یک سند استفاده نمود . فصل اول کتاب کاروانسرای ایران و ساختمان های کوچک میان راه ها تحت عنوان ( نظر اجمالی بر راه های بازرگانی ایران ) تالیف ماکسیم سیرو می باشد .
مولف ، راه های ایران را درپنج گروه عمده طبقه بندی کرده و قدیمی ترین خط سیر در گردنه های برابر کوه دماوند درگروه خط سیر البرز مربوط به پیش ازتاریخ معرفی می کند .
این راه ها طی هزاران سال علاوه بر ساکنان فلات ایران مورد استفاده اقوام و ملل غیرایرانی بوده نظیر مسیرهایی که مورد استفاده بازرگانان چینی قرار گرفته و به جاده ابریشم شهرت یافت .
1-موقعيت طبيعی اثر:
شهرستان صدوق در دشتي نيمه مرتفع در غرب استان يزد واقع است . آب و هواي آن در نواحي شرقي شهرستان گرم وخشک بياباني و در نواحي غربي ، داراي آب و هواي معتدل کوهستاني مي باشد . اين شهرستان از شمال به شهرستان ميبد ، از شرق به شهرستان هاي اردکان و يزد و از ناحيه جنوب به شهرستان هاي تفت و ابرکوه و از سمت غرب به شهرستان هاي کوهپايه استان اصفهان محدود مي شود . با توجه به نقشه پهنه بندي خطر زلزله مناطق مختلف کشور ، در پهنه بندي با خطر نسبي مواجه است .
2- موقعيت فعلی اثر:
این اثر که زمانی به عنوان یکی از مسیرهای مهم فلات مرکزی ایران به شمار می رفته ازشهراصفهان شروع و از محدوده بخش بن رود این استان عبور و در محدوده باتلاق گاوخونی وارد منطقه ندوشن استان یزد و باعبور ازاین منطقه به شهر یزد ختم می شود
3-تاريخچه و وجه تسميه اثر:
با توجه به اینکه آثارغالب درطول مسیر قدمت ان به دوره میانی اسلامی ( سلجوقی ) باز می گردد . اگرچه شواهدی مبنی بر دایر بودن مسیر در ادوار قبل از سلجوقی نیز وجود دارد ولی اعلام نظر قطعی منوط به ارائه ادله محکمتری است .
4-سوابق پژوهشی اثر،شناسائی،بررسی،گمانه زنی ،حفاری:
عناصر این مسیر نظیر رباط خرگوشی و بافت تاریخی ندوشن درمتون تاریخی و پژوهشهای انجام شده توسط افرادی نظیر ماکسیم سیرو و ایرج افشار مورد بحث قرار گرفته است .
5-نوع و توضيحات مالکيت اثر:
این مسیر دراراضی ملی قرار داشته ومالکیت دولتی داردولی عناصر بین راهی موجود در آن بلاصاحب یا دارای مالکیت وقفی می باشد .
6-مشخصات اثر- بنا.
این مسیر که از محدوده باتلاق گاو خونی درموقعیت ( ارتفاع از سطح دریا :1475 55-31 تا 30-32 N: 40-52 تا 10-53E:) وارد حوزه استان یزد درمنطقه ندوشن شهرستان صدوق وتا مرکز شهر یزد امتداد می یابد . البته انشعاباتی ازآن به نقاط مختلف نظیر بلوک میبد ، بلوک رستاق و منطقه فارس راه می یافته که شناسایی و مستند سازی آنها در برنامه بعدی صورت خواهد پذیرفت .
تعداد 6 مرکز بین راهی درطول این مسیر درحوزه استان یزد وجود داشته که شرح آنها بدین ترتیب می باشد :
1- کاروانسرای خرگوشی : این بنا یکی از ابنیه دوره صفوی است که به دستور شاه عباس کبیر جهت تامین امنیت کاروانیان طراحی و درموقعیت ( ارتفاع از سطح دریا :1970 02-32 N:33-53E: )سال 1024 ه ق به بهره برداری رسیده است .
این بنا همانند اکثر ابنیه دوره صفوی چهار ایوانی است ورودی آن به سمت شمال ، صفه ها و حجره ها درچهار طرف حیاط و پشت آنها اصطبل قرار دارد . مرکز حیاط پایابی به چشم می خورد که درحقیقت چشمه ای است که آب از آن جوشیده و ازمسیر قنات درجهت غرب به خارج ازرباط هدایت می شده . از ویژگی های این رباط نسبت به سایر ابنیه مشابه کتیبه ای است که به صورت گیلویی درایوان ورودی نصب گردیده . این کتیبه به خط رضا عباسی نقر گردیده و جنس آن از سنگ تراورتن مشکی می باشد .
این کتیبه در 11 قطعه با خوشنویسی علیرضا عباسی ( مهمترین خطاط عصرصفوی ) به خط ثلث نگارش و نقر گردیده که متن آن بدین شرح می باشد : (( امرفرمودند بانشاء اين رباط بندگان نواب کامياب کلب آستانه حضرت اميرالمومنين علي ابن ابيطالب عليه السلام ، عباس الحسيني الموسوي الصفوي بهادرخان خلد الله ملکه و ثواب آن به روح جد بزرگوار خود پادشاه غفران پناه فردوس بارگاه شاه طهماسب انارالله برهانه هبه فرمودند کتبه علي رضا عباسي 1023 ))
2- محوطه تاریخی طبیعی دق حاج علیرضا : این محوطه در موقعیت ( 2057 3551178 0727512 s 39 )درفاصله 20 کیلومتری رباط خرگوشی قرار داردو دومین محل بین راهی محسوب می شود . همانطور که ازنام آن پیداست این منطقه آبگیری است که حدود 20 هکتار وسعت دارد و درجهت شمال آن آب انبار وجود داشته که آبهای موجود درآبگیر به مخزن آن هدایت می شده . شرق آب انبار، تپه ای تاریخی وجود دارد که طی بررسی های به عمل آمده علاوه بر سفالهای دوره صفوی ، قطعه سفالی متعلق به دوره سلجوقی نیز به دست آمد .
3- شهرندوشن : این شهر سومین محل ارائه خدمات بین راهی مسیر محسوب می شده که کاروانیان می توانستند در کاروانسراهای محله علیا ، محله سفلی و نبی اطراق نمایند . متاسفانه طی دهه های اخیر همجواری کاروانسرهای علیا و سفلی با حسینیه های محله باعث تخریب و الحاق به حسینیه و کاروانسرای نبی نیز به طورکامل تخریب گردیده اند . تنها مدرک قابل استناد دراین زمینه غیر از شواهد زنده قطعه سنگ کتیبه ای است متعلق به دوره صفویه
شایان ذکر است درحومه شمالی شهرندوشن تپه تاریخی وجود دارد که براثر حفاریهای غیر مجاز سازه ای معماری دوره ساسانی درآن نمایان گردیده و با بررسی های به عمل آمده و شواهدی نظیر وجود راه مالرو بین این تپه و رباط خرگوشی همچنین موقعیت آن به احتمال زیاد یک مرکز کنترل بین راهی بوده . لذادرصورت اثبات چنین احتمالی قدمت این جاده نیزبه دوره ساسانی باز خواهد گشت .
4- کاروانسرای رجو : این بنا که به فاصله حدود 20 کیلومتری شهر ندوشن درموقعیت ( 9/24-46-54 E: ، 8/1 0- 02 – 32 N : و ارتفاع از سطح دریا : 1540 ) تاسیس گردیده، بقایای یک مرکز خدمات بین راهی است که متشکل ازسه فضای مسقف است که در جهت شمالی ، جنوبی هم قرار دارند . با توجه به شیوه معماری و شواهد دیگر بنا متعلق به دوره سلجوقی و مستدل ترین سند دررابطه با قدمت مسیر به شمار می آید .
5- محوطه تاریخی ته براق : این محوطه تاریخی به فاصله حدود 15 کیلومتری شرق کاروانسرای رجو در موقعیت (46-54 E: ، 02 – 32 N : و ارتفاع از سطح دریا : 1540 )قرار گرفته و متشکل از بقایای یک آب انبار و یک تپه تاریخی میباشد . طی بررسی های به عمل آمده مقادیری سفال دوره های صفوی ، ایلخانی و سلجوقی به دست آمده که بر اساس این سفالها و شواهد دیگر قدمت آن دوره سلجوقی تعیین گردید .
6- مجموعه چهار انبار : ( تصاویر 27تا 32 ) این مجموعه که زمانی متشکل از چهار آب انبار دستی جهت تامین آب مصرفی کاروانیان بوده و در موقعیت ( 1315 3543980 0778959 R 39 )حدود 15 کیلومتری محوطه ته براق قرار دارد و طی بررسی های به عمل آمده دراین محدوده یک تپه تاریخی یک آب انبار متروک و دوآب انبار دایر شناسایی گردید . آب انبارها همگی به صورت دستی می باشند . آب انبار متروک و تپه های تاریخی درکنار هم و دو آب انبار دایر نیز به فاصله حدود 200 متر درجهت شمال آنها قرار دارند . مهمترین مدرکی که درزمینه تعیین قدمت این محوطه مدنظر قرار گرفت نحوه معماری بخش سردرورودی آب انبارها است که با معماری کاروانسرای رجو کاملا مطابقت دارد .لذا قدمت این مجموعه نیز دوره سلجوقی تعیین گردید. این مجموعه درحقیقت آخرین منزلگاه کاروانیان قبل از رسیدن به شهر یزد به شمار می رفته و پس از آن کاروانسراهای گرد فرامرز ، ابرند آباد ، نصرت آباد ( این سه مرکز اخیرا در قالب یک شهر گنجانده و مجموعا به شهر شاهدیه در دفتر تقسیمات کشوری ثبت شده اند ) و شهر یزد مقصد کاروانیان به شمار می رفتند .
7– ویژگی اثر:
مرتبط ساختن دوشهر مهم تاریخی یزد ، اصفهان توسط این مسیر از ویژگی های آن به شمار می آید .
8-نوع بهره برداری اثر:
مسیر که جهت استفاده کاروانیان طراحی و احداث گردیده و عناصر موجود درطول ان نیز جهت خدمات رسانی ایجاد شده ولی با متروک شدن مسیر عناصر فوق الذکر دراختیار دامداران محلی قرار گرفته است .
9-اقدامات انجام شده در مورد حريم اثر(حريم پيشنهادی):
با توجه به شناسایی کامل مسیر و عناصر موجود ، طی نامه ای به دستگاههای دولتی در خصوص رعایت حریم مسیرو عناصر موجود دران تا شعاع شش کیلومتری توضیحات لازم ارائه گردیده است .
10-توضيح دخل و تصرفات انجام شده و مشهوددر اثر:
با توجه به متروک شدن مسیر، خدمات بین راهی دستخوش تغییراتی گردیده اند .
11- توضيح تعميرات گذشته در اثر:
با توجه به بهره برداری دامداران از عناصر خدمات بین راهی مسیر، تعمیراتی نیز توسط تعدادی از آنها صورت گرفته است .
12-توضيحات ضروری و اختصاصی اثر:
با توجه به شناسایی کامل مسیر ضرورت دارد ضمن ثبت آن در فهرست آثارملی کشور نسبت به شناسایی انشعابات آن نیز اعتبارات کافی درنظر گرفته شود .
13-شرح وضعيت موجود خطر پذيری ودلايل آسيب های وارده:
اگرچه مسیر مذکور پس از سالها متروک ماندن اخیرا درحال احیاء است ولی ابنیه و آثارخدمات رسانی آنها دستخوش تغییراتی به صورت عمدی و غیر عمدی گردیده است .
14-ذکر منابع و ماخذ گزارش:
1- راههای ایران – ماکسیم سیرو
2- یادگارهای یزد – ایرج افشار
3- تحقیقات میدانی
تهیه کننده:ناصربابایی ندوشن
با سلام
قابل توجه مسئولین میراث فرهنگی
تا دیر نشده دستی بجنبانید قبل از اینکه تیشه معدن کاران، بنیان بنای تاریخی کاروان سرای رجو را برندازد.
براساس آنچه که شنیده شده اردکانی ها در تکاپو هستند تا جاده ای که به عنوان پروژه ملی ندوشن ورزنه ثبت شده است را تغییر بدهند و این جاده پس از قلعه خرگوشی از اردکان عبور نماید.
با سلام
تا آنجایی که بنده اطلاع دارم در مصوبه هیات دولت جاده یزد – اصفهان مطرح است نه ندوشن ورزنه
واقعا چرت نوشته
چون رفرنس هاش معتبر و پایه نیست
نویسنده نظرات شخصی خودش را نوشته و این نشانه ها در حد آثار ملی نیست