یادداشت/
بازسازی کهن سازه های آبی ندوشن و رونق گردشگری
قنات ندوشن پس از قرن‌ها هنوز فعال و پویاست و از میان این شهر تاریخی راه خود را به سمت کشتزارها می‌پیماید ولی آب انبارها، آسیاب‌ها، آب‌نما و... که سال‌های سال در کنار جوی آب مورد استفاده بودند، امروز بلااستفاده در گوشه‌ای به حال خود رها شده اند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ندای ندوشن؛یکی از عوامل زمینه ساز یکجانشینی در فلات ایران، ابداع قنات است. اولین و اصلی ترین نقش قنات، آبیاری مزارع بوده و در این میان نیازهای انسان به آب برای اموری مثل آشامیدن، نظافت و… هم از همین آب تامین می‌شده است. با بزرگ شدن جامعه بهره بردار از قنات لازم بود برای دسترسی بهتر به آب،سازه‌هایی مثل آب انبارها، حمام هاو… ساخته شود. علاوه بر این مردمان آن دوران نه تنها از خود آب استفاده می‌کردند بلکه از نیروی آب جاری در جوی به وسیله آسیاب‌های آبی، گندم را به آرد تبدیل می‌کردند.
با آمدن تکنولوژی همه چیز تغییر کرد. آب چاه مثل آب قنات در بند شیب زمین نبود و به لطف قدرت پمپ‌ها در همه جا قابل دسترس بود. پس کشاورزان شیوه جدید را بر قنات ترجیح دادند و این طور بود که قنات‌ها کم کم متروک و مخروب شدند. الزامات بهداشتی از یک طرف و عدم وجود ضرورت دیگر اجازه نمی‌داد که مردم آب جوی‌ها را که در آب انبارها ذخیره شده بود را استفاده کنند. هر وقت اراده می‌کردند با کمترین زحمت به آب پاک و تصفیه شده دسترسی داشتند. آسیاب‌های جدید برقی در عرض چند ساعت، کار چند روزه آسیاب‌های آبی را انجام می‌دانند و هزینه تمام شده محصول کم می‌شد، بنابراین دیگر کسی حاضر نبود گندم‌های خود را به آسیاب‌های آبی بدهد.
خوشبختانه قنات ندوشن پس از قرن‌ها هنوز فعال و پویاست و از میان این شهر تاریخی راه خود را به سمت کشتزارها می‌پیماید. ولی آب انبارها، آسیاب‌ها، آب‌نما و… که سال‌های سال در کنار جوی آب مورد استفاده بودند، امروز بلااستفاده در گوشه‌ای به حال خود رها شده اند.
بازیابی کاربردهای اولیه سازه‌های آبی نه ممکن است و نه منطقی. بلکه برای آنها می‌توان نقش جدیدی تعریف کرد. این سازه‌ها در دل یک شهر تاریخی می‌تواند سندی زنده باشد از نبوغ و تلاش مردمان گذشته شهر در به خدمت گرفتن امکانات برای آسایش افراد یک جامعه. بناهایی که پیشینه فرهنگی و تمدن مردم یک شهر هستند و بودن در کنار شان، حال و هوای زندگی مردم در سده‌های گذشته را به نمایش می‌گذارند. کهن سازه‌های آبی ندوشن بیشترین سازگاری را با شرایط اقلیمی و فرهنگی این شهر دارد و می‌تواند الگویی برای اجرا یا ایجاد سازه‌های جدید باشد. بازسازی بناهایی از این دست هم می‌تواند به تقویت حس وطن دوستی مردم آن شهر کمک کند و هم انگیزه افراد دیگر را برای بازدید از این سازه‌ها بالابرده و در نتیجه امیدوار بود صنعت گردشگری در منطقه پا بگیرد.
در اینجا به معرفی اجمالی برخی از کهن سازه‌ها آبی ندوشن پرداخته و امکان مرمت و بازسازی آن بررسی می‌شود.
اب انبارها
آب آشامیدنی مردم ندوشن در محله‌های مسکونی و کشتزارها در 12 آب انبار ذخیره می‌شده است. به دلیل گستردگی کشتزارهای ندوشن، امکان اینکه آب همیشه در همه محل‌ها جاری باشد، وجود نداشت، بنابراین ضروری بود برای روزهایی که آب در جوی‌های دیگر بود یا حتی زمانی‌هایی که آب قنات به هر دلیل بند می‌آمد آب آشامیدنی اهالی ذخیره شود. همه آب انبارها از طریق جوی‌های فرعی به مسیر اصلی آب قنات وصل بودند. ساختار این آب انبارها طوری طراحی شده است که هم آب را ذخیره کرده و هم آن را خنک و تمیز نگه دارد. این سازه‌ها دارای بادگیرهای ساده و کم ارتفاع بوده است، چرا که آب و هوای ندوشن آنقدر گرم نبوده که نیاز به بادگیرهای بلند و چند تایی باشد. در آب انبارهای صحرایی مانند شکل زیر در کنار سازه اصلی اتاقی هم برای استراحت کشاورزان ساخته شده است.
به جز دو آب انباری که کاملا تخریب شده، بقیه آب انبارهای ندوشن هنوز پابرجا بوده و امکان بازسازی آنها وجود دارد.
حمام ها
به دلیل نقش ویژه‌ای که حمام‌ها در نظافت و پاکی افراد داشته است؛ در کنار سه مسجد بزرگ ندوشن، سه حمام وجود داشته است. آب مصرفی حمام قلعه و حمام محله بالا از طریق قنات تامین می‌شده است. حمام توده که در کنار مسجد جامع قراردارد ظاهرا در مسیر آب قنات نبوده و آب مصرفی آن از چاه تامین می‌شده است. در زمان قدیم کشتزارهای شرقی ندوشن مسیر مستقلی
داشتند که از نزدیک حمام توده عبور می‌کرده است. بنا بر شنیده ها، خوانین محلی به خاطر منافع شخصی مسیر مذکور را حذف کرده و حمام ذکر شده و قسمتی از محلات مسکونی را از این نعمت محروم کرده اند. بعید نیست سازه‌های آبی دیگری هم در این محل وجود داشته که به دلیل مسدود شدن جوی از بین رفته باشند. در بین سازه‌های آبی، به دلیل رغبت مردم علیرغم وجود حمام‌های خانگی، حمام‌های قدیمی تا سال‌های اخیر هنوز فعال بودند. اگرچه با استفاده از آب لوله‌کشی عملا ارتباط این سازه‌ها با قنات قطع شده است. مدتی است که متاسفانه به دلیل بی توجهی و مشکلات مالی حمام‌های ندوشن در آستانه متروکه شدن کامل قرار گرفته اند.
آسیاب آبی
این سازه‌ها به جای آب از انرژی آب جاری بهره می‌گرفتند و تکنیکی شبیه سدهای امروزی داشته اند. آب جوی قبل از ورود به آسیاب در گودالی به‌نام تنوره روی هم انباشته می‌شد. وزن آب جمع شده در تنوره نیروی آب را چندین برابر می‌کرد، بنابراین قدرت آسیاب‌های آبی به میزان آب ورودی و عمق تنوره بستگی داشت. در ندوشن 5 آسیاب آبی وجود داشت که سه تای آنها تقریبا در همه سال فعال بود و دو تای دیگر فقط در زمستان کار می‌کردند. در زمستان که زراعت نیازی به آب نداشت، آب قنات به اصطلاح هرز می‌شد و قبل از ورود به رودخانه خشک ندوشن چرخ آسیاب کنار رودخانه را می‌چرخاند. آسیاب نایینی در مسیر اصلی قنات ندوشن نبود و از هرزآب‌های مزارع شمالی استفاده می‌کرده است. مقدار آب استخرهای این مزارع در مقایسه با آب اصلی کم بود و برای افزایش کارآیی آسیاب، هرزآب‌ها قبل از ورود به تنوره در استخری جمع می‌شده است و تنوره آن نیز نسبت به موارد مشابه عمق
بیشتری دارد.
قبل از ورود آسیاب‌های برقی، این سازه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و مالکیت آن در دست خوانین بود. از آسیاب‌های آبی ندوشن دو مورد به طور کامل از بین رفته، یک عدد بازسازی شده و دو مورد دیگر هم نیاز به مرمت دارد. در حال حاضر نمی‌توان انتظار داشت که آسیاب‌های آبی جایگاه قبلی را باز یابند اما فعال‌کردن این آسیاب‌ها می‌تواند از نظر گردشگری مهم باشد.
سایر سازه ها
اگر چه در همه خانه‌ها توالت وجود داشت ولی به جهت طهارت کامل به وسیله آب جاری که در اصطلاح تقوی کردن می‌گفتند در بعضی جاها چندین دستشویی در کنار جوی‌های آب ساخته شده بود. در پشت حمام محله بالا و محله آب نما و…. چند تا از این توالت‌های عمومی ساخته شده بود که همگی تخریب شده اند.
قسمت هایی که پهنای جوی آب از حد معمول بیشتر می‌شد حوض شکل می‌گرفت. با کشیدن دیوار در محل این حوض ها، مکانی را درست کرده بودند که زنان دور از چشم مردان نامحرم بتوانند ظروف و لباس هایشان را بشویند. به‌این محل حوض خانه می‌گویند که هنوز هم وجود دارد. در یکی از این حوض‌ها هم غسل و کفن اموات صورت می‌گرفت.
منابع:
قاسمی ندوشن، حمیدرضا، روزگاران ندوشن
میراث فرهنگی استان یزد، پرونده ثبتی برج و باروهای ندوشن
منبع خبر:آفتاب یزد
نویسنده:جعفری ندوشن
دیدگاهتان را بنویسید