قنات تاریخی شهر ندوشن
این قنات دارای یک رشته به طول 4 کیلومتر و 200 متر می باشد که عمیق ترین نقطه آن که همان مادرچاه است 48 متر عمق دارد . درطول مسیر 51 حلقه چاه جهت لایروبی و تهویه هوای قنات قراردارد .
موقعیت فعلی اثر:
این قنات از محدوده جنوبی شهرندوشن درفاصله حدود 10 کیلومتری شهر شروع و ابتدای بلوار امام علی ( ع) ندوشن امتداد می یابد و از این محل آب وارد جوی شده و به باغستانهای شرقی و داخل بافت قدیم هدایت می شود .
تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
براساس شواهد و آثار تاریخی نظیر منبر مسجد جامع و آثار موجود درشهر ندوشن این قنات احتمالا متعلق به دوره تاریخی ( به احتمال قوی دوره ساسانی ) می باشد . قدیمی ترین سند مکتوب درارتباط با این قنات مطالب مندرج درکتاب ربع رشیدی است که از موقوفه بودن 5/4 شبانه روز آب قنات مذکور صحبت به میان می آورد .
سوابق پژوهشی اثر،شناسائی،بررسی،گمانه زنی ،حفاری:
همانطورکه اشاره شد نام قنات درکتاب ربع رشیدی آورده شده همچنین درکتاب روزها تالیف دکتر محمد علی اسلامی ندوشن نیزبه آن اشاره شده است .
نوع و توضیحات مالکیت اثر:
این قنات در مدار 14 شبانه روز به 2770 واحد تقسیم شده که هرواحد حدود 7 دقیقه است و هرواحد یک جرّه نام دارد . 925 جره آب قنات وقفی و مابقی خصوصی می باشد .
مشخصات اثر- بنا:
این قنات دارای یک رشته به طول 4 کیلومتر و 200 متر می باشد که عمیق ترین نقطه آن که همان مادرچاه است 48 متر عمق دارد . درطول مسیر 51 حلقه چاه جهت لایروبی و تهویه هوای قنات قراردارد . مظهرقنات دربخش حومه جنوبی شهرندوشن درمحلی به نام ( سرآب ده ) قرار دارد که درهمان محل دوجوی قرار دارد به نامهای دهنو و باغستان .
جوی دهنو : درمدار 16 شبانه روز ، یک شبانه روز دارای آب است و مابقی روزها آب درجوی باغستان جاریست که البته محدوده باغات باغستان نیزدرمدار 16 شبانه روز ، یک شبانه روز مشروب می شوند و
مابقی روزها آب ازطریق جوی باغستان به داخل بافت قدیم و پس ازمشروب ساختن باغات و باغچه های داخل بافت به کشتزارها و باغات خارج ازبافت انتقال می یابد . مجموعه کشتزارهای پائین دست شهر اصطلاحاً به آنها کشتخوان و جوی گفته می شود عبارتند ازخرمن زار ، نوآباد ، نوتخم پشت محمدآباد ، جوی نو ، بوستان ، میدادان
باتوجه به سردسیر بودن منطقه ندوشن بخشی ازفصل بهار و پائیز و تمام فصل زمستان آب بدون مدیریت و خصوصاً درفصل زمستان عمدتاً ازطریق رودخانه هرزمی رود و طی این مدت هرکس به هرمقدار که می خواهد می تواند ازآن استفاده نماید البته درفصل پائیز چنانچه کشاورزی نیاز به آب جهت کاشت گندم داشته باشد بی قید و شرط درالویت قرار دارد و آب درهرجوبی که باشد می تواند به محل مورداحتیاج هدایت نماید دراواسط فروردین نیز باتوجه به نزدیک شدن زمان شروع مدیریت آب که اصطلاحاً (( سبویی شدن آب )) می گویند تاحدودی بی نظمی های آبیاری به پایان می رسد و آب یک دورکامل البته باتاخیربسیارزیاد ( گاهی تا 30 روز) به محل جوی سر که محل سبوئی شدن است ، می رسد . شایان ذکراست سبوئی شدن آب هرسال ازیک جوی شروع می شود که جوی مورد نظر به جوی سر معروف می شود . مدیریت آب که درحقیقت پاسخگوئی مدار وزمان تحویل آب به مالکین است برعهده میراب است که اصطلاحاً به آن قیّم هم می گویند دونفربه صورت شیفتی هرکدام یک شبانه روز مسئولیت همراهی آب و کنترل سطل و سبو راعهده دارهستند که درپایان شیفت می بایست دقیقاً عملکرد خودرا جهت ثبت به میراب اعلام نمایند این دونفر (( مُشرِف )) نامیده می شوند . دشتبان نیز در کشتزارها علاوه برمسئولیت دشتبانی گاهی باعدم حضور مالکین اقدام به آبیاری زمینها می نمود .
جوی بان نیز ازدیگر عوامل قنات می باشد که کاربررسی مسیرآب ازمحل مظهر تا دروازه های خروجی شهرعهده دار می باشد و اصطلاحاً میبایست جوی مُهر ( عدم هرزرفتن آب درمسیر) تحویل دهد ازدیگرعوامل قنات جوی روب میباشد که کارتخلیه موانع موجود درجویها اعم از سنگ ، گل و لای و غیره ازمحل مظهر تا دروازه های خروجی انجام می دهد . دونفر نیز به عنوان ممیز هستند که درطول مدت مدیریت آب چند نوبت اقدام به بررسی و کنترل سطل و سبو ازلحاظ زمانی می نمایند .
حقوق کلیه عوامل یاد شده به استثناء دشتبان از محل افزایش مدار از14 به 16 شبانه روز تامین میشود البته بخش عمده این افزایش درقدیم به فردی تعلق داشته که کارکدخداگری شهررا عهده داربوده ولی درحال حاضر به استثناء موارد ذیل مابقی به مصرف لایروبی ، مرمت و پیش کارکنی قنات می رسد .
میراب 30 جره ، مشرفها 30جره ( هرکدام 15 جره) ، جوی بان 2 جره ، جوی روب 2 جره ، ممیز 2 جره و 50 جره سهم کدخدا می باشد
شایان ذکراست درتعیین میراب عمده مالکین نقش موثری دارند.
ویژگی اثر:
این قنات با توجه به اسناد ، مدارک و شواهد تاریخی یکی از قدیمترین قنوات موجود استان یزد است که مهمترین ویژگی آن رونق روزافزون آن است چراکه اکثر قنوات استان به دلیل برداشتهای بی حد و حصر از سفره های زیرزمینی مربوطه ، متروک گردیده اند ولی این قنات با تدبیرمالکین نه تنها هیچ خللی به آن وارد نشده بلکه طی یک دهه اخیر به رونق و ارزش آن افزوده شده و دبی آب آن ازحدود 40 لیتر به 60 لیتر افزایش یافته است . ازدیگر ویژگی های آن می توان به عبور آن از داخل بافت قدیم شهرندوشن اشاره نمود که مهمترین عامل زنده نگهداشتن بافت به شمار می آید .
9-نوع بهره برداری اثر:
همانطورکه قبلاً اشاره شد آب قنات همانند شاهرگ دربسیاری ازنقطه های شهر جریان داشت و باتوجه به عدم وجود سیستم تامین آب به صورت لوله کشی تاسال 1350 درکلیه امور روزمره مورد استفاده مردم قرار داشته است . درمورد اهمیت و نقش این جریان مطالبی نیز درکتاب روزها تالیف دکترمحمد علی اسلامی ندوشن نیز بدین شرح آورده شده است : ((…. تمام آبادی بردوسوی این جوی آب قرار داشت که رشته حیاتش بود آنگونه که نیل درمصر و همه جوشش و طپش ده را درمجاورت خود گرد می کرد ….. ازباغستان های بالای ده وارد آبادی می شد و آنگاه ازدروازه شمالی بیرون می رفت و روانه کشتزار می گشت درواقع ماموریت سنگین زنده نگاه داشتن اهل ده همین جوی آب بود که قسمتی از روزی آنها نیز تامین می کرد . گاهی گم میشد گاهی پدیدار ، زمانی گم می شد که به درون خانه ای می رفت و ازنو بیرون می آمد و به خرامش رعنای خود ادامه می داد ….چون ده شیب تند داشت سه آسیاب برسرراه آب درست کرده بودند …..خودآسیابان شخصیت مهمی به حساب می رفت ……حالتی به خود می گرفت که یک صنعتگر ماهر جانشین ناپذیر است ….. مقدارآب ده که از یک قنات سرچشمه می گرفت حدود شصت قفیز بود ……ووقتی درنظرآوریم که همه مردم ده و چهارپایان ازاین آب می خوردند و مقداری ازآن برای نظافت ریخته میشد حیرت می کنیم چه برکتی درآن بود و این آب لاینقطع درجوی می رفت ….خانه ای که آب جاری درخود داشت خیلی مرغوب شناخته می شد ولی درتمام ده تعدادآن به بیست نمی رسید .
ارزنده ترین ماده آب بود . ارزش اشک چشم داشت می بایست دربه کاررفتن قطره قطره اندازه گرفته شود . بیشترین اختلافی هم که پیش می آمد و زد و خوردی که می شد برسرآب بود ولی خوشبختانه اززمانهای قدیم رسم و قاعده آن تنظیم گشته بود که به دقت رعایت می شد . ده یک میراب داشت …..مردی بود باهوش ، پرطاقت ، خونسرد و بسیار مسلط براعصابش . تنها کسی بود که به علت تبحری که دراین کاربه هم زده بود و هوش و حافظه ای که داشت می توانست این مسئولیت سنگین راباکمترین سروصدا به راه ببرد ……. تقسیم آب ازروی طاس بود که آن را سبو یا جره می گفتند چون ساعت درکارنبود ( و اگرهم بود کسی به آن عقیده نداشت ) طاس سوراخ دار را روی لگن پراز آبی می انداختند ……همیشه گرداگرد این دستگاه تقسیم آب عده ای جمع بودند ، چپق می کشیدند و حرف
می زدند میراب درعین آنکه به همه گوش می داد و با همه جرو بحث می کرد نگرش عقاب وار خودراازدست نمی داد …….زمینی که تازه مشروب شده بود . زندگی و نشاط ازآن متسا طع بود برعکس زمینی که از موعد آب خوردنش گذشته بود و حالت رقت آوری داشت گوئی زبان داشت و التماس می کرد .))
توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
مرمتهای انجام شده دربرخی ازنقاط کورقنات بامصالح امروزی همچنین اجرای طرح عمرانی درمحدوده مظهر ازجمله دخل و تصرفات مشهود درقنات به شمار می آید .
توضیح تعمیرات گذشته در اثر:
باتوجه به پیگیری مالکین همچنین پشتی بانی 50 درصدی مالی جهاد کشاورزی هرساله قنات بازبینی و بخش های آسیب دیده آن مرمت می شود .
توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
همانطور که اشاره شد این قنات از مهمترین قنوات زنده استان به شمار می آید ولی متاسفانه به دلیل بی توجهی برخی از ارگانهای دولتی در صدور مجوزهای مختلف که با کمال تاسف گهگاه میراث فرهنگی هم با صدور مجوزهای معادن و طرح گردشگری دراین بی توجهی همگام سایر ارگان ها می باشد دردراز مدت در معرض تهدید قرار دارد . لذا ضروریست ضمن ثبت اثر در فهرست آثار ملی کشور نسبت به تعیین حریم آن اقدامات لازم به عمل آید .
شرح وضعیت موجود خطر پذیری ودلایل آسیب های وارده:
خوشبختانه با هوشیاری مالکین درحفظ قنات و جلوگیری از هرگونه حفر چاه درمحدوده سفره زیرزمینی مربوطه و از طرفی پیشروی قنات به سمت رگه های آب موجود درمحدوده طی سالهای اخیربه رونق قنات افزوده شده ولی همانطور که قبلاً اشاره شد متاسفانه فعالیتهایی نظیر احداث واحدهای مرغداری و فعالیتهای معدنی در حوضه های بالادست قنات دردرازمدت ممکن است مشکلاتی را برای این اثرتاریخی پدید آورد .
تهیه کننده:ناصر بابایی ندوشن
برای دانلود فایل تصاویر کلیک نمایید
برای دانلود فایل پرونده ثبتی کلیک نمایید
سلام مطلب جالبی یود .کاش مطالبی هم درباره ی آبهایی که جهت بعضی ازامور که ازقدیمها درندوشن وقف شده بود هم می نوشتید.